Henning probeert alles goed te doen. Hij wil een modelechtgenoot, een modelvader en een modelwerknemer zijn, maar dreigt steeds weer onder de druk van de hoge verwachtingen te bezwijken. De angst en paniekaanvallen leggen hem soms lam, stress en faalangst zetten hem op weg naar een burn-out of een depressie. Henning is dus een man van zijn tijd.

Weg op de fiets

In het eerste deel van haar korte roman Nieuwjaar is schrijfster Juli Zeh vrij afgemeten en rechtuit. Ze beschrijft hoe Henning, zijn vrouw Theresa en hun jonge kinderen Jonas en Bibbi met vakantie zijn op Lanzarote. Gezonde jongen als hij graag wil zijn, is hij op de ochtend van nieuwjaarsdag op zijn fiets gestapt en zonder voorbereiding, extra uitrusting of proviand vertrokken naar het hoog­gelegen dorp ­Femés. Een kind voelt aan dat dit fout gaat. Henning haalt uiteindelijk toch de top, maar hij is uitgeput, uitgedroogd en uitgehongerd. Voor hij instort, kan hij nog net hulp vragen aan een vrouw die op de onherbergzame plek woont.

Dan komt het boek plots onder stoom. De sfeer slaat om. Het landschap en het huis, en vooral een diepe waterput in de tuin, triggeren Hennings geheugen. Hij is hier eerder geweest. Wat volgt, is de revival van een boos sprookje dat bijna fataal ontspoorde. Het voorval van jaren geleden, verteld vanuit het beperkte perspectief van een kleuter, lijkt eerst tragikomisch. Maar al snel wordt de situatie link en zelfs bloedstollend ­gevaarlijk.

Henning blijkt een consciëntieus jongetje te zijn dat steeds het goede wil doen - net als de volwassen Henning, dus. De kindertijd vormt ons, lijkt hier de boodschap. Plichtsbesef maakt de kleuter soms angstig. Hij weet wat zijn ouders van hem verwachten en probeert niet in paniek te geraken. Maar ook die dam van redelijkheid breekt. De hele boel ontspoort. Voor de gruwel en de spanning onhoudbaar worden, daagt er hulp op. Maar het is geen happy ending.

Juli Zehs aanpak werkt; de omslag in het verhaal doet je voortlezen. De Duitse, die bekend is van Vrije val, Nultijd en Ons soort mensen, houdt ervan in haar romans thrillerelementen te introduceren.

Juli Zeh kent Lanzarote ook goed. Die vertrouwdheid behoedt haar ervoor de beschrijving van de omgeving dramatisch of in Instagramkleuren aan te zetten, een verleiding die moeilijk te weerstaan is.

Ambo/Anthos, 172 blz.

Hide text

'Klote-Bibbi, klote-Bibbi!' Het had een ontspannen fietstocht moeten worden, eindelijk even weg van de kinderen, van de verplichtingen van zijn gezin. Deze nieuwjaarsochtend op Lanzarote zou Henning gebruiken om zijn hoofd leeg te maken, tot zichzelf te komen en met frisse moed de vakantie te vervolgen. Maar halverwege de steile helling van de vulkaan Atalaya overvalt hem een redeloze woede, die zich richt op zijn 2-jarige dochter. Henning snapt er niets van. Van niemand houdt hij zo veel als van haar. En bovendien: alles gaat toch goed?

In Nieuwjaar, de nieuwe roman van Juli Zeh (45) draait het nu eens niet om grote maatschappelijke thema's, zoals in het groots opgezette, veelgeprezen Ons soort mensen uit 2016 (over de strijd tussen dorpelingen om de komst van een windmolenpark) en Lege harten (2017), maar om klein persoonlijk leed. Nieuwjaar is een psychologische roman die aan alle eisen van het genre voldoet.

Zonder proviand, met slecht materieel en een straffe tegenwind ploetert Henning voort, als een 'Sisyphus zonder steen'. Onderweg overdenkt hij zijn huwelijk, zijn baan, zijn vaderschap. Hij en zijn vrouw Theresa werken allebei halve dagen om de zorg voor de kinderen te verdelen. Dat werkt aardig, al zou Henning meer tijd voor zichzelf willen hebben: lezen, fietsen, muziek luisteren. Deze vakantie was hoognodig - en Hennings idee. Avond na avond had hij het internet afgestruind, speurend naar het ideale vakantieverblijf, 'alsof hij één bepaald huis zocht'.

Na tachtig pagina's staat hij op de top, volkomen uitgeput. Dat hij daar inderdaad dat huis vindt, zal weinig lezers verrassen; die berg kwam hem wel erg bekend voor. Dat daar de oorsprong ligt van zijn paniekaanvallen, zijn onverklaarbare woede en stress, komt evenmin als een schok. De weinig subtiele hints lieten niet veel te raden over.

Maar dan verschuift het perspectief naar de 6-jarige Henning, op vakantie met zijn ouders en vier jaar jongere zusje, in het bewuste huis. Knap beschrijft Zeh de wereld door de ogen van de jongen. Zijn kindertaal is natuurlijk en overtuigend - ook een verdienste van vertaler Annemarie Vlaming. Als ergens wijn is gemorst, ruikt het 'een beetje duizelig'. Op een blote mannenrug ziet Henning donkere haren in twee brede banen, 'als een weg met gescheiden rijstroken'. Als hij zijn ouders nergens kan vinden, vraagt hij zich af of dat misschien komt doordat hij die dag op de kieren tussen de tegels is gestapt, tegen de regels van zijn spelletje in.

Ineens is Nieuwjaar niet langer het zoveelste verhaal van de moderne man die het een beetje zwaar heeft. Hennings kinderangsten zijn wél meeslepend beschreven. En die voorspelbaarheid werkt hier juist goed: het drama voltrekt zich terwijl de kinderen niets doorhebben, of er in elk geval niets van begrijpen. De grote broer probeert uit alle macht zijn zusje te beschermen, maar met zijn kinderlogica maakt hij het alleen maar erger ('Hou op met bloeden! Laat dat, onmiddellijk!').

Als lezer voel je je machteloos. Zelfs als je de afloop al kent.

***

Uit het Duits vertaald door Annemarie Vlaming. Ambo Anthos; 176 pagina's; € 20,99.

Hide text

‘Vergeten is een zegen,’ zegt iemand op een bepaald moment in ‘Nieuwjaar’. Naar goede gewoonte is Juli Zeh zéér spaarzaam met zegeningen voor haar personages. Liever onderwerpt de Duitse topauteur haar pionnen aan een psychologische foltering naar keuze: in ‘Lege harten’ zijn dat suïcidale neigingen, in ‘Ons soort mensen’ provinciaal geroddel en achterklap. En in ‘Nieuwjaar’, haar nieuwste, zoomt ze in op de hel die schuilgaat achter de blinkende hoeksteen van onze moderne samenleving: het tweeverdienersgezin. Juli Zeh is niet het soort auteur dat u leest voor de opbeurende inzichten en de gezellige familietafereeltjes. Wel omdat ze verhalen vertelt die steevast iets zinnigs over onze maatschappij zeggen, zonder dat er presidenten met blonde haarstukjes of doorzichtige IS-kopieën in opdraven. Liever maakt ze een nauwkeurige studie van haar omgeving, om die vervolgens in een ongemakkelijke, haarscherpe en bijdetijdse parabel te gieten. In ‘Nieuwjaar’ voert ze Henning op, een Duitse dertiger die het schijnbaar helemaal voor elkaar heeft: hij heeft een uitdagende job bij een uitgeverij, twee dotjes van kinderen én een vrouw met wie hij de taken in het gezin netjes verdeelt. Op het moment dat we Henning ontmoeten, is hij met zijn gezin op vakantie in Lanzarote, waar hij in alle vroegte is vertrokken voor een eenzame fietstocht. Die verloopt niet zo vlot: hij heeft de verkeerde fiets mee voor de steile berg die hij tegemoetrijdt, hij zit zonder water en krijgt de mallemolen in zijn hoofd maar niet stilgezet. Hij heeft dan ook een moeilijke periode achter de rug, die hij bij de jaarwisseling overschouwt. Sinds enige tijd wordt hij overrompeld door paniekaanvallen, aangestuurd door iets dat Henning ‘HET’ noemt: een sluimerend, donker geheim dat hij maar niet scherpgesteld krijgt. Twee jaar eerder heeft hij zich al laten onderzoeken, zonder resultaat. ‘Henning had geen slechtere diagnose kunnen krijgen. Als hij niet ziek was, was er ook niets wat genezen kon worden.’ Waar dat mysterieuze ‘HET’ precies naar verwijst, moet u zelf maar ontdekken. Toch lichten we één tipje van de sluier op: Hennings fietstocht door het maanachtige landschap van Lanzarote, ‘een geologisch nulpunt, een mineraal begin, zonder gezicht of geschiedenis’, heeft wel degelijk een bestemming. Zijn onderbewuste leidt hem naar de bron van een diep verborgen jeugdtrauma. De zestig bloedstollende pagina’s waarin Juli Zeh dat trauma uit de doeken doet, behoren tot het strafste wat we het afgelopen jaar hebben gelezen. Ze slaagt er met verve in de wanhoop en de doodsangst vanuit het perspectief van een kind te beschrijven, zonder daarbij in infantiele beeldspraak of opgeplakte volwassenheid te vervallen. Ook naast die zestig pagina’s vallen er goede vondsten te rapen in ‘Nieuwjaar’. Juli Zeh beleeft zichtbaar plezier aan haar vivisectie van het moderne gezinsleven, waarin ouders niet alleen instaan voor de opvoeding van hun kinderen, maar ook hun entertainers en beste vrienden zijn: ‘Eigenlijk was kerstavond erg fijn geweest. Waarbij ‘fijn’ sinds vier jaar betekent: fijn voor de kinderen.’ Maar Zeh zou Zeh niet zijn als ze aan die wrang-grappige commentaar niet nog iets grimmigers zou toevoegen. Het schijnbaar perfecte koppel in haar roman, vastbesloten om (in tegenstelling tot hun ouders) de koek gelijk te verdelen, houdt elkaar voortdurend onder schot door hun individuele bijdragen nauwkeurig bij te houden. Het gezinsleven is in ‘Nieuwjaar’ een obscene spiegel van de werkvloer geworden, met gepresteerde uren, verplichtingen en formele afspraken. Het spijtige is dat die twee plotlijnen – de meedogenloze houdgreep van het tweeverdienersgezin en Hennings donkere jeugdtrauma – nooit echt lekker in elkaar klikken. Het lijkt alsof de schrijfster twee goede ideeën voor twee romans had, en die in één boek heeft geperst. De psychologische verklaring achter Hennings gedrag blijkt ook teleurstellend. Ook bij Juli Zeh draait het uiteindelijk om het eeuwige riedeltje dat Philip Larkin zo mooi in verzen goot, en dat wij elk jaar weer oprakelen aan de kerstdis: ‘They fuck you up, your mum and dad / They may not mean to, but they do / They fill you with the faults they had / And add some extra, just for you’.

Hide text

Voor de meeste mensen zijn bergen steenmassa’s die het uitzicht verfraaien, maar sportievelingen zien er altijd een uitdaging in: een berg dient om te beklimmen. Zo peddelt Henning op nieuwjaarsdag steile flanken op, richting Femés, een bergdorpje op Lanzarote. Zijn huurfiets is te lomp, zijn spieren zijn verzuurd, in zijn maag woelt de kater van oudejaarsavond en als een echte amateur is hij zijn drinkbus vergeten. Maar Henning is slaaf van zijn goede voornemen: dit jaar moet en zal hij meer fietsen, ondanks zijn drukke job, ondanks de veeleisende kinderzorg, ondanks zijn zeurende vrouw.

Er zit wat sleet op zijn relatie. Gisterenavond zag hij zijn vrouw in een hotelbar flirten en dansen met een Fransman maar daar bleef hij tot zijn verbazing onverschillig onder. Hij heeft grotere problemen. Al een paar jaar kampt hij met paniekaanvallen, opstoten van angst die hij simpelweg ‘HET’ heeft gedoopt. HET terroriseert zijn leven, en hoe hard hij ook op de pedalen stampt, HET blijft hem achtervolgen.

Hoewel Henning er heilig van overtuigd is dat hij nooit eerder op Lanzarote is geweest, komt Femés hem akelig bekend voor. Instinctief rijdt hij naar een klein huisje waar een mooie gastvrouw hem van eten en drinken voorziet. Hier wil hij blijven, hier voelt hij zich veilig. Maar hoe écht is dit lustoord? Ligt hij niet gewoon uitgeput langs de weg te ijlen?

De Duitse schrijfster Juli Zeh behoort al jaren tot de literaire wereldtop en ook in deze korte roman etaleert ze haar kunnen. Nagelbijtend volg je de helletocht van een man die afdaalt in de waanzin én in zijn donkere verleden. Zeh doorspekt haar vertelling met horrorelementen – muren vol spinnen, griezelige herders, monsters in een waterput – maar vermijdt plat effectbejag. Ze geeft haar personages voldoende menselijkheid mee en vertelt en passant iets over onze moderne samenleving: Henning is een typische brave Hendrik, een sul uit de middenklasse die zijn plaats in zijn gezin en in de maatschappij wil heroveren door zijn problemen stoer weg te fietsen. Praten zou een betere oplossing zijn, maar neen, Henning denkt dat mannelijke dadendrang hem zal bevrijden.

Het is verbluffend hoe Zeh dat tamme uitgangspunt omtovert tot een gelaagd gruwelverhaal. Lanzarote kende al een literaire traditie – Michel Houellebecq schreef erover, José Saramago woonde er in vrijwillige ballingschap – en met Nieuwjaarsdag voegt Zeh er een instanteilandklassieker aan toe.

****

Ambo|Anthos (oorspronkelijke titel: Neujahr), 172 blz., € 20,99.

Hide text

Psychologisch familiedrama over de keerzijde van emancipatie van de veelbekroonde Duitse auteur (Bonn, 1974). Henning, een moderne jonge vader, brengt samen met zijn vrouw Theresa en hun twee jonge kinderen de kerst- en nieuwjaarsvakantie op Lanzarote door. Hij lijdt aan een burn-out als gevolg van de druk van het geëmancipeerd huwelijk. De taken zijn samen met eega Theresa netjes verdeeld, maar zij verdient meer, is extreem veeleisend en zit hem steeds achter de vodden. Zijn paniekaanvallen kan hij alleen door te fietsen even vergeten. Als hij na een slecht voorbereide fietstocht bergopwaarts gedehydrateerd en uitgeput de top bereikt, komt een verdrongen familiedrama op diezelfde plek rond zijn ouders en zijn jongere zus in al zijn traumatische kracht weer naar boven. Vooral dat tweede deel grijpt je aan, doordat de angst en eenzaamheid van de jonge kinderen (voorop die van de verantwoordelijke Henning) prachtig invoelend is beschreven. Het boek is in de Duitse kritiek verdeeld ontvangen. Hide text

We kennen Henning allemaal. Althans, ik meen Henning, hoofdpersoon in 'Nieuwjaar' van Juli Zeh, vaak te herkennen. In de buurt, in de supermarkt, of bij de fietsenstalling bij het station, waar hij zijn fiets met kinderzitjes voor- en achterop stalt om naar zijn werk te gaan. Zo'n aardige, betrokken vader, dertiger, je ziet hem met de kinderen, brengen en halen, boodschappen doen, even naar de speeltuin. Aardig maar er kleeft ook iets gehaasts, tobberigs aan Henning, als je wat langer kijkt. Gaat het wel goed met hem?

Mooi aan het snel groeiende oeuvre van Juli Zeh - gepromoveerd juriste en een van Duitslands succesvolste en productiefste schrijvers - is dat ze steeds intuïtief een kalkpapier over de kaart van Duitsland lijkt te leggen en de doordruk maakt die haar op dat moment het interessantst lijkt - en daarmee vaak raak zit. In 2016 beschreef ze in het lijvige 'Ons soort mensen' een dorp waar de verhoudingen op scherp staan door de bouw van een windmolenpark. In 'Lege Harten' (2017) vatte ze de actualiteit van toenemend populisme en nationalisme, groeiende suïcidecijfers en terreurdaden in een duister en bijna kluchtig toekomstscenario.

In 'Nieuwjaar' trekt ze de contouren van een intiemere, nog herkenbaardere context: die van het modern-traditionele, geëmancipeerde gezin. Henning en Theresa hebben twee kinderen. Henning zorgt ietsje meer voor de kinderen omdat Theresa de betere baan heeft en ze sowieso erg beducht zijn dat alles goed 'functioneert', dat ze uiteindelijk 'quitte' staan, dat de 'balans' klopt, niet als in een gevoelsmatig maar in een 'rechtvaardig' evenwicht, waarbij Henning zich heel snel schuldig voelt en de nogal tot klagen neigende Theresa meer ruimte geeft. Sowieso: "In zijn eentje weet hij niets meer met zichzelf te beginnen. Te veel dingen heeft hij allang niet meer gedaan. Fietsen, lezen, muziek luisteren, met vrienden afspreken."

Voor wie jonge kinderen heeft - of zich al door die fase heen geworsteld heeft - een zeer vertrouwde staat van zijn, waarbij de verhoudingen inmiddels zijn omgedraaid: een paar decennia geleden was Theresa de beknelde partij geweest. Als het boek begint is het 1 januari, nieuwjaarsdag, het moment voor goede voornemens. Henning is bezig aan een woeste fietstocht op Lanzarote, waar het gezin op zijn initiatief de kerstvakantie doorbrengt. Tijdens het fietsen - hij nam geen eten en geen water mee, het waait verschrikkelijk hard - komen al zijn tobberige gedachten over het gezinsleven voorbij. Zijn torenhoge verwachtingen over zijn eigen rol als vader, de diepe wens om de kinderen tevreden te houden en ook weer zijn eigen verbazing daarover omdat zijn ouders zich nooit zo intensief met hem en zijn zusje bemoeiden, en was dat nou helemaal zo slecht geweest? Het is het bekende narcisme van de hedendaagse ouder die zijn eigen rol zo schromelijk overschat en daardoor de kinderen op geen enkel vlak ook maar eens een beetje met rust kan laten. Tegelijk heeft Henning last van 'HET' zoals hij het zelf noemt: de steeds heviger wordende paniekaanvallen die hem regelmatig overvallen.

En dan, naarmate Henning klimt en zijn bloedsuikerspiegel daalt, geeft Zeh het verhaal ineens een geheel andere wending. Uitgeput komt hij aan in een dorpje en klopt aan bij een witte villa. Daar krijgt hij eten en drinken van de bewoonster en is er plots van overtuigd dat hij hier al eens was, als kind. Een beklemmende, vergeten herinnering zal de komende 90 pagina's beheersen, verteld vanuit het perspectief van een hooguit 5-jarige Henning, die op een ochtend wakker wordt in die villa en ontdekt dat hij en zijn zusje van 2 alleen zijn. Magnifiek hoe Zeh de gedachten van het jongetje weergeeft, dat heel hard nadenkt om niet in paniek te raken, voor zijn kleine zusje moet zorgen maar soms in woede ontsteekt. Dagen zijn ze alleen, vervuilen, verhongeren: een absoluut horrorscenario.

Vreemd genoeg is het bijna zonde, dat Zeh dit huiveringwekkende relaas in het verhaal van Henning verwerkt. Omdat de verklaring voor zijn benauwde paniektoestand nu ineens vooral ligt bij dit verdrongen jeugdtrauma en het boek zo meer een psychologische dan een maatschappelijke lading krijgt - hoewel je het egoïsme van Hennings ouders ook best aan die generatie kunt toeschrijven. Maar wat leek te gaan over de wiebelige toestand van 'de geëmancipeerde man' lijkt zo het particuliere verhaal van één man, Henning. Zeh had met gemak twee aparte boeken kunnen schrijven.

Hide text