Toen in 1991 een Noorse leraar filosofie De wereld van Sofie publiceerde, was Harry Potter nog niet geboren, en waren er ook nog geen filosofisch getinte boeken voor ‘jonge mensen’. In de boekhandel, in de bibliotheek, nergens was — volgens de schrijver — iets zinnigs voor jeugdige lezers te vinden. Dus schreef de leraar, Jostein Gaarder, zelf maar een boek over de Grote Vragen als: ‘Wie ben ik’, en ‘Waar komt de wereld vandaan’. Een heel dik boek zelfs, met fantasy-achtige elementen, waarin niet alleen filosofische vragen worden behandeld, maar ook godsdienst, de literatuur, sprookjesfiguren en zelfs de Big Bang aan bod komen.
Het boek is te lezen als een leerboek westerse filosofie, met achterin een register, maar ook als een avonturenroman, waarin het bijna vijftienjarige meisje Sofie in eerste instantie een hoofdrol speelt. Deze Sofie, een meisje dat zonder vader, en met een al te vaak afwezige moeder opgroeit, krijgt op een dag van een onbekende afzender een brief waarin die vreemde, grote vragen worden gesteld. Over hoe het leven is ontstaan, en of er een leven na de dood is, bijvoorbeeld.
De eerste helft van het boek worden de levensvragen wat schools behandeld. Sofie blijkt namelijk met een leraar filosofie te corresponderen, die haar op behoorlijk dwingende wijze zijn cursus opdringt en vooral aandacht heeft voor de oude Griekse filosofen Socrates, Plato en Aristoteles. Gaandeweg, wanneer Sofie in steeds vreemdere situaties belandt, en zij haar hoofdrol na zo’n driehonderd pagina’s met een ander meisje, Hilde, moet delen, krijgt de roman meer vaart, en worden de beschrijvingen korter, maar ook krachtiger, en grappiger. Modernere filosofen zoals Nietzsche of Schopenhauer behandelt de filosofieleraar niet of nauwelijks.
Dan blijkt ook, bijna aan het einde van het boek, dat filosoof, theoloog en literatuurwetenschapper Gaarder dit boek niet zomaar heeft geschreven, maar uit ergernis. Ergernis over ‘de gebakken lucht’ die destijds in de vorm van modieuze boeken over spiritisme, astrologie, ufo’s, mystiek, tarot etc. de boekenmarkt overspoelde. En dan komt ook de strenge, dominante onderwijzer uit het begin van het boek weer in hem naar boven, in de vorm van de filosofieleraar, Gaarders alter ego Alberto Knox: ‘Sommigen zeggen dat we op de drempel staan van een nieuwe tijd – of de “New Age”. Maar alles wat nieuw is, is niet altijd even goed, en je moet al het oude niet verwerpen. Dat is een van de redenen waarom ik je deze filosofiecursus heb gegeven.’ Wijzend op een wand in een boekwinkel smaalt hij: ‘Hier krijgt de opgroeiende generatie precies die gedachten voorgeschoteld die ze het meest opwindend vindt. Maar de verhouding tussen echte filosofie en zulke boeken is ongeveer hetzelfde als de verhouding tussen echte liefde en pornografie.’
Waarna, ter illustratie, nota bene het beste vriendinnetje van Sofie zich voor de ogen van zowel haar ouders als haar vrienden laat ontmaagden, maar het verhaal toch een happy end kent, waarbij de verbeelding het wint van de platvloersheid. Daar hebben we dan wel ruim vijfhonderd pagina’s voor moeten lezen. Dat had korter gekund, en dat heeft de schrijver na deze bestseller dan ook gedaan; zijn latere boeken zijn stukken beknopter.
In de jaren negentig verschenen er overigens internationaal meerdere filosofisch getinte dikke bestsellers. De kracht van De wereld van Sofie is dat Gaarder het boek echt voor de jeugd schreef (Hoewel ook veel volwassenen het destijds lazen!). Voor velen was het toen een eyeopener dat kinderen en adolescenten eigenlijk altijd filosofen in de dop zijn, omdat ze al heel jong moeilijke vragen stellen. Gaarder liet zien dat je, als ouder, op grote vragen niet meteen antwoord hoeft te geven, maar dat je kinderen juist moet helpen bij het formuleren van hun eigen ideeën.
Een echte jeugd- en gezinsklassieker dus, maar voor de huidige generatie lezers, door het gebruik van de briefvorm, de correctievloeistof Tipp-ex, videorecorders en archaïsche computers, allicht wat gedateerd. Gelukkig is er in die twintig jaar steeds meer belangstelling gekomen voor het filosoferen met jongeren, ook in de boekwinkel en de bibliotheek. [Anne-Marie Prille] Verberg tekst

Op de eerste pagina's van deze 'roman' ontvangt Sofie, de 15-jarige hoofdpersoon, een geheimzinnig briefje van een filosoof. Het blijkt het begin van een uitgebreide en speciaal voor haar ontworpen filosofiecursus. Met Sofie neemt de lezer de chronologisch vertelde geschiedenis van de filosofie door, waarbij vooral in het begin het verhaal als kapstok dient voor de filosofielessen. Later wordt het verhaal zelf belangrijker, en dat verklaart misschien waarom een aantal belangrijke negentiende- en twintigste-eeuwse filosofen (o.a. Schopenhauer, Nietzsche, Wittgenstein, Heidegger) niet of nauwelijks worden genoemd. Maar al met al is het een origineel boek, dat menig jeugdig lezer met een sluimerende belangstelling voor filosofie zal aanspreken. Niet alleen door de kennismaking met de geschiedenis van de filosofie, maar vooral doordat het filosoferen zelf als iets spannends wordt voorgesteld: de worsteling met tegenstrijdige ideeën of vragen zonder antwoord vormt het middelpunt van Sofies geestelijke avonturen. Vanaf ca. 14 jaar. Verberg tekst